افیولیت و انواع آن

افیولیت و انواع آن:

مجموعه های افیولیتی یا کمپلکسهای فوق بازی آلپی نخستین بار توسط برونیار درسال های 1827 - 1813 میلادی مورد بررسی قرار گرفتند، اما در واقع نخستین توصیف جامع از افیولیت ها توسط استینمن در سال 1927 صورت گرفت. همان طور که می دانید، افیولیت نام یک سنگ نیست، بلکه مجموعه ای از سنگ های آذرین فوق بازی-بازی درونی و بیرونی (گابرو- بازالت) و رسوبات دریایی را شامل می شود. استینمن بابررسی افیولیت ها در مناطق مختلف دنیا از جمله ایتالیا چنین نتیجه گرفت که درافیولیت ها همواره سه گروه سنگ شناسی شامل سنگهای فوق بازی سرپانتینی شده،اسپیلیت ها (بازالت هایی زیردریایی که متحمل متاسوماتیزم سدیم شده اند) و چرت دیده می شوند. کشف این موضوع سبب گردید که قاعده مذکور تحت عنوان هم نشینی سه گانه یا تثلیث استینمن  شهرت یابد. یک مجموعه کامل افیولیتی به ترتیب از پایین به بالا از واحدهای زیر تشکیل شده است (بودیه و نیکلاس،1985:)

الف) پریدوتیت (شامل دونیت و هارزبورژیت) با فابریک تکتونیکی (تکتونیت) در بخش قاعده ای

ب) انباشت ها یا کومولاهای پریدوتیتی، گابروهای لایه ای و پلاژیوگرانیتها

ج) دایک های صفحه ای با ترکیب بازالتی تا کراتوفیری

د) گدازه های بالشی با ترکیب بازالتی

ه) رسوبات پلاژیک و نهشته های فلزی نظیر اکسیدهای آهن و منگنز در بالاترین بخش مجموعه افیولیتی قرار داشته و گاهی نیز به صورت بین لایه ای با گدازه ها یافت می شوند.

لازم به ذکر است در برخی از مجموعه های افیولیتی همه واحدهای فوق دیده نمی شود و احتمال دارد از پنج عضو مذکور یک یا دو عضو در منطقه دیده نشوند. دراین حالت اصطلاحاً افیولیت مذکور را افیولیت گسیخته می نامند. همچنین در صورتیکه در اثر عملکرد تکتونیک، نظم و توالی که در مجموعه افیولیتی ذکر شد، از بین رود از اصطلاح افیولیت ملانژ یا آمیزه افیولیتی استفاده می شود که معادل آمیزه رنگین نیزمی باشد.

محیط تکتونیکی افیولیت ها: تنها محیط تکتونیکی مطرح برای افیولیت ها تا سال1972 ، پشته های میان اقیانوسی بود. در این حالت، افیولیت ها در پشته های میان اقیانوسی ایجاد شده و بعدها در اثر فرایندهای تکتونیکی بر روی حاشیه قاره فرارانده می شوند.در سال 1973 میاشیرو در بررسی افیولیت های ترودوس اعلام کرد که افیولیت مذکور، در یک محیط جزیره قوسی ایجاد شده است. امروزه علاوه بر محیط هایی نظیر پشته های میان اقیانوسی و جزایر قوسی، محیط های دیگری نظیر حوضه های حاشیه ای  و گسل های ترادیسی  (ترانسفرم) نیز برای تشکیل افیولیت ها در نظر گرفته می شود.

نکته مهم آن که کلیه کانسارهای کرومیت انبانی شکل در حوضه های حاشیه ای تشکیل شده اند و افیولیت های پشته میان اقیانوسی فاقد کانی سازی کرومیت هستند ( ای وانز2000)

پراکندگی زمانی افیولیتها: قدیمی ترین افیولیت های شناخته شده، مربوط به پروتروزوئیک با سنی در حدود 800 میلیون سال می باشند. افیولیت ها علاوه بر پرکامبرین (پروتروزوئیک) در فانروزوئیک نیز تشکیل شده اند. شایان ذکر است که تمرکز اصلی افیولیت ها در محدوده مزوزوئیک - سنوزوئیک است (مورز  و همکاران،2000 ). سن اغلب ذخایر کرومیت انبانی شکل، پالئوزوئیک یا جوان تر بوده و سن بسیاری از آن ها در محدوده مزوزوئیک- ترشیری است (گیل، 2010 ).

طبقه بندی افیولیت ها: نیکولاس  ( 1989 ) افیولیت ها را بر اساس نرخ گسترش بستر اقیانوس (که بر روی درجات ذوب بخشی تأثیر می گذارد) به دو گروه زیر تقسیم نموده است:

1. افیولیت های نوع هارزبورژیتی  که به اختصار با  HOT نمایش داده می شوند. در این نوع افیولیت، نرخ گسترش بستر اقیانوسی سریع (بیش از 2 سانتی متر در سال) ودرجه ذوب بخشی، بالا است.

2. افیولیت های نوع لرزولیتی که به اختصار با LOT نشان داده می شوند. این نوع افیولیت، با نرخ کمتر گسترش بستر اقیانوسی (کمتر از 1 سانتی متر در سال) و درجه ذوب بخشی پایین مشخص می شوند.

در افیولیت های نوع هارزبورژیتی، بخش فوق بازی عمدتاً از هارزبورژیت و دونیت تشکیل شده، حال آنکه در نوع لرزولیتی، این بخش اساساً از لرزولیت تشکیل شده است. وجه تمایز افیولیت های  HOT و LOT در موارد متعددی نظیر رسوبات بخش فوقانی، لیتولوژی بخش بازی و غیره نیز می باشد که در اینجا از بحث درخصوص آن خودداری می شود. اصولاً افیولیت های هارزبورژیتی حاوی ذخایر کرومیتی انبانی شکل بوده و نوع لرزولیتی فاقد کانی سازی کرومیت است. نکته قابل ذکر آن که غالب افیولیتهای ایران از نوع هارزبورژیتی هستند.

منبع : زمین شناسی اقتصادی